Hoofdstuk 3

Aan een Dakota bungelt een parachutist

,,Hoera, ik ben jarig!'' De elfde verjaardag van Jopy Brouwer, op 17 september 1944, begon veelbelovend. ,,Ik liep die zondag door de straat in Arnhem en zag plotseling lange zilveren reepjes papier omlaag komen. We hoorden vliegtuigen. 'Engelsen', zeiden de mensen. 'Hoera, de Engelsen komen me feliciteren', riep ik. Er kwamen steeds meer vliegtuigen over. Veel mensen kwamen op onze zolder kijken. We zagen de parachutisten springen en vallen. Zoiets vergeet je nooit meer!'' Maar in de loop van de dag moest een veilig heenkomen in de schuilkelder worden gezocht, voor een verblijf dat zes dagen zou duren.

Oot Halm uit Elst zag in het noordwesten allemaal 'plofjes' in de lucht verschijnen. ,,Bij nader turen bleken het parachutes te zijn. We bleven kijken, dol van opwinding. Was dit het einde van die ellendige oorlog?'' Maar al meteen bleek de harde werkelijkheid. ,,We hadden zicht op de toren van de hervormde kerk en opeens zagen we hoog op de torenomgang de koster verschijnen. Hij wilde natuurlijk ook alles goed zien. Dat werd hem noodlottig. Er klonk een schot en hij viel naar beneden. Mijn zuster had de droeve taak hem af te leggen en de familie bij te staan. Daarna zaten we in grote spanning, want we hadden gehoord dat de Engelsen vanuit Nijmegen, dus door Elst heen, naar Arnhem zouden trekken om de troepen aan de overkant te versterken. Ik zat de hele dag aan de weg om de Tommies te zien komen. Enfin, we weten allemaal hoe dat afgelopen is.''
Het beeld van de luchtlanding staat de toen zevenjarige Jan Jansen uit Heteren in de Betuwe, 15 km ten westen van Arnhem, nog steeds op het netvlies gebrand. ,,We werden opgeschrikt door een aanhoudend en steeds luider gebrom. Al gauw zagen we tientallen en later vele honderden vliegtuigen overkomen. Toen we de eerste parachutisten zagen springen dacht mijn moeder dat het bommen waren. Maar toen de parachutes zich openden wisten we wat er aan de hand was. Al gauw zat iedereen op de rivierdijk te kijken. We zagen duizenden parachutisten springen. Boven onze hoofden werden de zweefvliegtuigen losgekoppeld. Maar ook zagen we te vroeg gesprongen para's, die met hun zware bepakking in de Rijn terechtkwamen en meteen verdronken. En para's, die in de uiterwaarden de gaten in de grond vielen, omdat hun parachute niet open was gegaan.''
Jan Speelziek uit Ede was nog maar net van de schrik van de eerdere bombardementen bekomen toen hij in het oosten de armada van vliegtuigen zag. ,,Ze wierpen massaal parachutisten af, terwijl op iets grotere afstand gliders werden afgekoppeld. Het was een magistraal gezicht. Al die vliegtuigen kwamen vervolgens bij ons over. Aan een ervan, een Dakota, bungelde aan de staart een parachutist. Hij had zich kennelijk niet van het vliegtuig los kunnen maken.''

'Wat kan het leven mooi zijn!'

In Wageningen fietste Wouter Stellaard langs hotel Nol in 't Bos, dat vol Duitsers zat. ,,Het leek wel een gestoord wespennest. Iedereen en alles liep zenuwachtig door elkaar; de uniformjassen half of helemaal niet dichtgeknoopt. De lawaaipetten hadden ze ook niet op; sommigen hadden niet eens tijd om de haren te kammen. Ze waren bezig bagage in auto's te laden.''
Wat verderop vond hij het fietspad versperd door vier Duitse militairen die een kaart stonden te bestuderen. ,,Bellen deden we maar niet; ze zouden toch niet opzij gaan. We stapten af, liepen door de berm en zochten daarna de weg weer op. Vijf minuten verder stonden alweer militairen, met camouflagepakken aan. Een ervan gaf een stopteken. Automatisch haalde ik mijn ausweis voor de dag, maar daar had hij geen belangstelling voor. Wel had hij een soort zakdoekje, waarop een eenvoudig terreinkaartje stond afgedrukt. Hij vroeg of ik aan wilde wijzen waar Duitse troepen lagen. Maar daar trapte ik niet in; dan moest hij vroeger opstaan. Ik keek eens om me heen en zag toen overal in het struikgewas soldaten liggen met het geweer in de aanslag. Pas toen een van hen knipoogde tegen mijn vrouw had ik door dat het Tommies waren. En toen ik achterom keek zag ik met genoegen de Duitsers aan komen rijden die ons in de weg hadden gestaan. Ze waren nog stommer dan ik. Toen ze het stopteken kregen zetten ze een grote bek op, maar even later stonden ze netjes op een rijtje met de handen boven het hoofd. Mijn vrouw, bij wie ze tot tweemaal toe de hele linnenkast hadden leeggeroofd, stond er gemeen bij te grijnzen. Wat kan het leven toch mooi zijn!''

Schrik van rondom

Greetje Haasnoot en haar broertje Just in parachutekleertjes (Arnhem Spookstad) >

Janie Boland uit Heveadorp zat in de kerk toen de luchtlanding begon. ,,De dominee preekte over Jeremia 6 vers 25, 'Gaat niet uit in het veld, noch wandelt op de weg, want des vijands zwaard is er, schrik van rondom'; ik vraag me nog steeds af of dat toeval was. De dienst werd onderbroken, ook al omdat de ramen rammelden van de vele vliegtuigen die overkwamen. We gingen naar buiten en zagen grote zweefvliegtuigen die los werden gekoppeld. Ze landden op de heide. We worden bevrijd, dachten we. Wat een feest! Iemand vond een parachute waarmee we op straat dansten. Vader kreeg een echte Engelse sigaret.''
,,De parachutisten landden vlak bij ons'', vertelt Diny van Harten uit Heelsum. ,,De Duitsers namen al gauw de benen en die zondagavond gingen er Engelse soldaten door ons dorp. De jongens gingen naar het landingsterrein en kwamen terug met stukken van parachutes en koorden die vreselijk sterk waren. Die nacht hebben we heel onrustig geslapen, want er werd in de verte geschoten. En de volgende ochtend keek vader naar buiten en lagen in de tuin allemaal zwaarbewapende soldaten. 'De SS', zei hij, en dat betekende dat we opnieuw bezet waren.''
De vierjarige Geertje Haasnoot was met ouders, grootouders en nog meer familie vanuit Wassenaar en Katwijk naar Garderen verhuisd, omdat het daar veiliger leek dan in het westen van het land. Na de Slag om Arnhem werd het Veluwse dorp overstroomd met evacuees. ,,Een echtpaar Jousma uit Oosterbeek kwam bij ons inwonen, met dochter Els van twaalf. Zij vertelden over een parachutist die bij hen in de straat was neergekomen. Meneer Jousma had nog een paar parachutes binnengehaald die in de bomen hingen. Mijn moeder kon goed naaien en mevrouw Jousma had in Oosterbeek nog een naaimachine staan. De twee mannen gingen erheen, met een grote mand. De parachutes, een witte en een blauwe, werden onderin gelegd, wat kleding erop en daarop de naaimachine. Mijn moeder heeft in de maanden die volgden heel wat afgenaaid. Bloesjes voor de kinderen, een schattig geborduurd jurkje voor mij, blouses voor boerinnen in de buurt - die werden geruild tegen voedsel. Ook de koorden werden dankbaar gebruikt. Je kon er draden uittrekken, die heel sterk naaigaren bleken te zijn. Wat waren we allemaal blij met die parachutes!''

Geruchten

Arnhem wachtte met spanning op het vervolg van de ontwikkelingen. ,,Kort na de landing bolderden een paard en wagen door de Oeverstraat'', vertelt Henk Berensen. ,,De voerman riep dat de Engelsen waren geland. Weg was alle onrust. We zouden binnen enkele uren vrij zijn; Duitsers waren al nergens meer te bekennen. En toen we rond zeven uur vanaf de Kleine Oord hoorden roepen dat daar Engelsen waren wilde ik er meteen heen. Jammer genoeg waren mijn ouders onverbiddelijk. Toen was hun wil nog wet. Tegenstribbelend en in de overtuiging dat we in elk geval de volgende dag uitgebreid onze bevrijding zouden vieren ging ik slapen.''
,,Het was een sensatie'', zegt Albert Ravestein. ,,Hoe laat zouden ze hier zijn? De geruchtenstroom kwam op gang, maar het licht en het water vielen uit. Het gaf allemaal niets, nog even en dan was die nachtmerrie van vier jaar bezetting voorbij. De eerste Duitse deserteurs meldden zich en vroegen om burgerkleding; nu kwamen ze opeens uit Luxemburg, Oostenrijk of de Elzas en waren ze de oorlog zat, zoals ze beweerden. Sommigen slaagden en maakten zich snel uit de voeten.''

Fietsen

,,In de katholieke school en het Parochiehuis aan de Rosendaalseweg, waar nu het gebouw van Omroep Gelderland is, lagen Duitse soldaten'', weet Maria Kooijman-Anneveld. ,,In een mum waren ze allemaal vertrokken, alles achterlatend. Er werd meteen geplunderd door verschillende Nederlanders.''
Ook een gymnastieklokaal tussen de Paasberg en de Geitenkamp, waar Duitsers en Russische krijgsgevangenen zaten, werd hals over kop verlaten. ,,Ze lieten een aantal fietsen achter'', vertelt Tineke Boels. ,,Dat bericht verspreidde zich als een lopend vuurtje. De jongens van de Paasberg namen de kans waar en 'organiseerden' een aantal Duitse fietsen met twee stangen. Dat veroorzaakte nog grote paniek toen de Duitsers weer terugkeerden. Ze kwamen langs de deuren met de bajonet op het geweer, takkenbossen op de helmen en zwartgemaakte gezichten. Gestolen fietsen werden in paniek gedemonteerd; de onderdelen in het bos verstopt of begraven in de tuin. Intussen vorderden de Duitsers alle fietsen die ze konden vinden. De onze werden gered. Bij onze buurvrouw waren de Duitsers al geweest en zij raadde ons aan onze fietsen bij haar te brengen. Toen ons huis een half uur later werd doorzocht was er niets meer te vinden.''

Duitse tanks

< Twee Duitse soldaten worden op 17 september door Britten ondervraagd, terwijl inwoners van Heelsum nieuwsgierig toekijken. (Pegasus Archief)