ARNHEM SPOOKSTAD
Hoofdstuk 1
Kleine herinneringen aan een grote vlucht
Arnhem heeft als gevolg van de Tweede Wereldoorlog blijvend een plaats
op de wereldkaart veroverd. Na de mislukte Slag om Arnhem, van 17 t/m
25 september 1944, kwam de geallieerde opmars
plotseling tot stilstand en ging West-Europa, en niet in het
minst West-Nederland, een barre laatste oorlogswinter tegemoet.
Elk jaar wordt plechtig herdacht dat het
een brug te ver was,
in aanwezigheid van vele veteranen die werkelijk niet begrijpen
waarom hen eer betuigd wordt voor een verloren strijd. De manifestaties
van 1994, na vijftig jaar, waren indrukwekkender dan ooit. En de
herdenkingen zullen nog eindeloos doorgaan, al zal het aantal veteranen
elk jaar verder slinken.
Veel onbekender is het feit dat de 95.000 Arnhemmers, nauwelijks een
week nadat hun bevrijding leek te beginnen, op 24
september 1944 opdracht kregen binnen enkele dagen hun huizen
te verlaten. Ze pakten het hoogst noodzakelijke in en gingen op
weg naar een onbekende bestemming. Dat het voor enkele dagen
zou zijn bleek een illusie. Het werden vele maanden vol problemen
onderweg, onzekerheid over het lot van geliefden en angst omdat de
oorlog nog steeds onverminderd voortduurde. En toen ze terugkeerden,
vaak lang na de bevrijding, bleek dat plunderaars alles wat bruikbaar
was hadden meegenomen en wat onbruikbaar was vernield, en dat de Tweede
Slag om Arnhem nog verwoestender was geweest dan de eerste. Slechts 145
woningen waren onbeschadigd gebleven.
Vergetelheid
In de tweede helft van de jaren '40 leek het erop alsof de
oorlog een incident was geweest van voorbijgaande aard. De
wederopbouw
ging beginnen. En in Arnhem viel nog veel meer
weder op te bouwen dan elders in het zwaar gehavende Nederland.
De handen gingen uit de mouwen, de schouders werden eronder
gezet, het puin werd weggeruimd, nieuwbouw verrees en de stad
werd weer leefbaar. En toen in september 1994 de nieuwe klokken
in de St. Eusebiuskerk
plechtig werden ingeluid was dat voor
heel veel Arnhemmers een bijzonder emotioneel moment: het werk
was af.
De evacuatie leek toen allang in de vergetelheid te zijn geraakt. Literatuur is er nauwelijks
over verschenen. De enige
wetenschappelijke studie die aan de massale volksverhuizing en
zijn gevolgen is gewijd dateert van 1981; het standaardwerk
'Arnhem 44/45' van gemeente-archivaris
P.R.A. van Iddekinge.
Het is al vele jaren uitverkocht.
Herinneringen
Toen de vijftigste herdenking van de Slag om Arnhem naderde
deed de Arnhemse Courant een oproep aan zijn lezers om hun
herinneringen aan de gebeurtenissen te verwoorden in een brief.
Het resultaat was indrukwekkend. Er kwam een vloedgolf binnen
aan boeiende verhalen, varierend van de beschrijving van een
enkel incident tot gedetailleerde verslagen van het leven van
Slag tot bevrijding. Het meest opvallend was, dat de evacuatie
allerminst een vergeten hoofdstuk bleek; bijna iedereen had het
er over. En elk verhaal was verschillend.
Het waren allemaal belevenissen van gewone, machteloze mensen,
gedwongen op weg naar een onbekend doel. Dwars door bezet Nederland
waar volop oorlog woedde, met beschietingen door geallieerde
vliegtuigen en controleposten van Duitsers, op zoek
naar mannen boven zestien jaar. Wanhopig over problemen onderweg.
Overgeleverd aan de willekeur van gastgezinnen, die
evacuees soms met open armen ontvingen en anders een ijskoud
kamertje gaven met een stoof als enige verwarming - in januari,
in de barre winter van '45.
Het waren verhalen over een lang vergeten episode; levendige
herinneringen van degenen het meemaakten, maar al onbekend voor
wie er ergens in de verte getuige van was en helemaal onvoorstelbaar
voor wie de oorlog alleen maar van verhalen kent. Over tochten, soms
dagenlang lopend naast de fiets met houten banden, waarop de schamele
bezittingen waren bijeengepakt. Over
overnachtingen in koeiestallen, waarbij de dieren hun vochtige
adem over de slapers sproeiden. Over luizen en schurft, en de
pijnlijke en smerige methoden om er weer af te komen. Over het
terugkomen in een totaal vernielde stad, waar alle dierbare
herinneringen verdwenen waren of moedwillig beschadigd en de
binnendringers in alle hoeken en gaten hun behoefte hadden
gedaan. Over kleine persoonlijke drama's en over dramatische
voorvallen die grote indruk maakten.
Dit boek is gebaseerd op zestig van deze getuigenissen. Aan de
hand van de herinneringen van de lezers wordt het verhaal van
de Slag om Arnhem, de evacuatie en de terugkeer opnieuw verteld.
Flarden
Een van hen,
Marianne van Halewijn, gaf in haar uitvoerige brief onbewust een samenvatting van de inhoud. Ze was vier
jaar toen de Duitsers Nederland binnenvielen. Ze was acht toen
de Slag om Arnhem begon. Het waren diep ingrijpende gebeurtenissen, die haar leven danig hebben beinvloed.
,,Vanaf mijn zevende jaar zijn mijn herinneringen chaotisch.
Wat gebeurde, in welke volgorde, waar en wanneer, en welke
mensen waren erbij? Ik ben op weg naar school, moet de tram
uithollen voor luchtalarm, kom nog net op tijd veilig thuis en
mag daar verder blijven. In sta uren in de rij voor een brood
bij de bakker; op de terugweg eet ik er een gat in. Alle emmers, wastafels en het bad moeten
vol water, want dat wordt
afgesloten en als de kranen weer kunnen gaan lopen borrelen ze
zo eng.''
En opeens is de Slag begonnen: ,,'s Nachts zitten we angstig
onder de trap: vliegtuigen komen over, zijn onze ramen wel goed
verduisterd? Ik weet niet waar mijn vader is - pas lang na de
oorlog werd me verteld dat hij toen ondergedoken zat. Ook twee
zusjes zijn niet thuis, als onverwachts de hemel naar beneden
lijkt te komen. Er is geen tijd om te schuilen in de kelder;
alleen angstaanjagend, donderend lawaai en overal gruis. Voorbijgangers
vluchten bij ons naar binnen. Als het geluid eindelijk ophoudt is een
meisje helemaal doof, maar verder is niemand gewond. Vlak bij ons huis
zijn verschillende grote, diepe gaten, waar bommen zijn gevallen.
Buurhuizen zijn niet meer
goed bewoonbaar; ik vind het heel griezelig om erin rond te
lopen. Tussen bombardementen door, met schuilen bij onbekenden,
kunnen we later de Rijnkade bereiken: puinhoop na puinhoop.
Mijn moeder telefoneert met mensen in Oosterbeek. Daar zijn ze
al bevrijd; voor ons duurt het dus niet lang meer. We slapen
enkele nachten op de grond in de huiskamer met zeker veertien
mensen. Het is best gezellig. Ik durf trouwens toch niet meer
naar mijn kamertje boven.''
Formatie bommenwerpers, gezien vanuit de tuin van de grootouders van Leo Brameijer aan de Bilderdijkstraat (Tekening Leo Brameijer) >
Evacuatie
Maar na een week kwam het nadrukkelijke bevel dat alle inwoners
van Arnhem binnen enkele dagen hun stad moesten verlaten. Samen
met andere ontruimde dorpen in de Betuwe en in het westen langs
de Rijn raakten die weken rond 150.000 mensen op drift. Ze
pakten het meest noodzakelijke in en sloten zich aan in de
optocht richting Velp of Apeldoorn of elders.
Marianne van Halewijn: ,,Opeens logeren we dan met zijn allen
in Velp bij een bevriend echtpaar. En weer: grote bombardementen, hals
over kop schuilen, plat op de vloer dekking zoeken, alles trilt en
dreunt oorverdovend. We komen er allemaal levend van af. Met bepakte
fietsen gaan we verder weg. Een lange
tocht. Overal mensen met bagage. Soms moeten we snel gaan liggen als er
uit jankende vliegtuigen geschoten wordt. We komen
in Otterlo en worden in een school opgevangen met soep. Ik loop
er wat ontredderd rond en ben dolblij als ik in een van de Rode
Kruis-helpers een huisvriend herken. Diezelfde dag of de volgende
bereiken we Garderen. Al snel moet onze familie weer weg
uit de eerst-toegewezen villa en worden we over verschillende
adressen in Speuld verspreid. Soms gaat mijn moeder met een van
mijn zusjes een dag weg; ze komen dan terug met dingen uit ons
huis in Arnhem of met eten. Op 5 december krijg ik mijn eigen
pop terug: zie je nou wel dat Sinterklaas echt bestaat! Overdag
is het rustig en er is nooit luchtalarm. Maar 's nachts zijn er
weleens bombardementen. Ze zijn bedoeld voor de spoorlijn bij
Stroe en niet zo erg als we in Arnhem meemaakten. We verhuizen
nog wel drie keer.''
Tijdsdocument
De meeste verhalen zijn van mensen die vijftig jaar geleden
jong tot zeer jong waren en vaak nog onbevangen in het leven
stonden. ,,Als elfjarige sjouwde je gewoon mee; je had geen
idee van de stemming.'' Ze waren zich vaak niet bewust van de
ernst van de oorlog. ,,Mijn ouders hadden andere zorgen'',
staat ergens bijna als excuus.
Dit boek haalt een vrijwel vergeten episode terug, maakt aan de
hand van heel persoonlijke getuigenissen duidelijk hoe vluchtelingen in
Nederland in 1944-'45 leefden en dient om verhalen te bewaren die nooit
meer verteld zullen worden wanneer de vertellers er niet meer zijn. Het
is een uniek tijdsdocument.
Naar hoofdstuk 2. Het sein
'veilig' is nooit meer gegeven
Terug naar Inhoud
Aangepast zoeken
Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Het drama van de SS Pavon
Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact