Hoofdstuk 6

Op de vlucht voor het geweld

Van 17 september 1944 tot april 1945 kwamen in Arnhem 188 burgers om het leven, voornamelijk door het geallieerde bombardement, de gevechtshandelingen en de daar op volgende brandstichting door de Duitsers. Na enkele dagen tekende zich de Britse nederlaag af. De Rijnbrug kwam in Duitse handen; de gevechten verplaatsten zich richting Oosterbeek.
Al op 18 september sloegen in het centrum tal van mensen op de vlucht. ,,In de loop van die maandag kwamen er stromen van evacuees over de Rosendaalseweg'', vertelt Maria Kooijman-Anneveld. ,,We hebben toen nog vijf personen van de Rijnkade in huis gehad; we dachten: ach, een paar dagen houden we het wel uit met negen man in de woning. Maar na een week moesten ook wij uit ons huis.''
,,De toekomst is nog niet overzichtelijk'', schreef Jo Hoekstra-Van Straaten uit Alteveer de volgende dag in de brief aan haar zoons. ,,Ik heb nog geen Tommy gezien, anders dan gewond. Nu trekken weer tientallen auto's, volledig bemand, soldaten met geweer in de aanslag, op Deelen aan. De binnenstad is of wordt ontruimd.''

Een regen van lepels, messen en vorken

< De Koepelgevangenis van Arnhem, gefotografeerd door een telescoop vanaf de Eusebiuskerk (lucsaflex, Flickr.com)

Op de avond van 19 september kwam de wijk Lombok onder hevig vuur te liggen. De buurtbewoners vluchtten voor het geweld binnen de dikke muren van de Koepelgevangenis, waaruit de vorige dag de gevangenen - meest kruimeldieven en zwarthandelaren - waren vrijgelaten.

Harry Craamer kwam in cel 46 terecht, waar een bordje prijkte met 'zedendelict'. ,,Buiten namen de gevechten in hevigheid toe. De Duitsers, die kennelijk niet wisten dat er burgers binnen waren, beschoten ook de gevangenis. Het ketsen van de kogels op de stalen constructie van de koepel maakte een enorm lawaai. Toen boven onze cel een granaat insloeg vloog een regen van lepels, vorken en messen in het middengewelf; kennelijk lag in die cel bestek opgeslagen. We moesten duidelijk maken dat zich binnen alleen weerloze burgers bevonden. Willem Hamer, die een electriciteitswinkel had in de Oranjestraat, beklom de koepel met een witte vlag. Het werkte. Het schieten hield op. Toen kwamen er Duitsers naar binnen, waaronder nota bene een oude buurjongen, die bij de SS was gegaan. De gevechten verplaatsten zich en we konden weer naar buiten, waar veel slachtoffers lagen. Een tafereel bij het Rijnhotel maakte grote indruk op mij. Tegen de muur lagen drie dode Engelsen, achter elkaar op een rijtje, met het hoofd richting Oosterbeek.''
In Oosterbeek zelf bereikten de gevechten in de nacht van woensdag op donderdag een hoogtepunt. Anna Klaassen zat toen in een kelder, met negen mensen en een jongetje van elf maanden; zijn vieze luiers werden door het keldergat naar buiten geschoven. ,,Het was een zeer angstige nacht. Granaten sloegen overal in en het artillerievuur was niet van de lucht. In de kelder was bijna niets te eten, maar niemand sdurfde naar buiten te gaan. Begrijpelijk, want op een gegeven moment hoorden we een enorme klap. Zand, sstenen, stof en glas vlogen in het rond. Bovenin het huis was een granaat ingeslagen. Wat later hoorden we laarzengekletter en kwamen twee Duitse soldaten in de kelder kijken of daar Engelsen zaten. Dat was gelukkig niet het geval, anders waren de gevolgen niet te overzien geweest.''

Angstige nacht

Ze vluchtten naar een ander deel van Oosterbeek, maar ook daar heerste angst en werden de nachten in de schuilkelder doorgebracht. ,,Op een dag vlogen Engelse vliegtuigen over om de resterende airbornes van voedsel te voorzien in de vorm van grote manden met proviand. De meeste misten doel. Een van die manden kwam in de tuin terecht. Zo hadden we weer enkele dagen eten en bovendien overheerlijke zaken zoals biscuits en chocolade.''

Klaaglijk loeien

De overhaaste vlucht van de Duitsers uit gedeelten van de stad had voor sommige dieren dramatische gevolgen. ,,In het gymnastieklokaal tussen de Paasberg en de Geitenkamp hielden de Duitsers een aantal koeien voor de melk. Toen ze in paniek vertrokken, lieten ze de arme dieren aan hun lot over. Je kon ze bij ons in de straat horen loeien'', vertelt Tineke Boels. ,,Mijn vader kon melken en ging er met een buurman heen. De radeloze dieren hadden zich verwond en liepen met de uiers tegen het prikkeldraad. De melk was waardeloos en werd in de sloot gekieperd. Na een paar dagen nam vader er toch een emmer van mee naar huis; rose gekleurd. We moesten een beker opdrinken en ik ging over mijn nek. Toen we moesten evacueren zijn de koeien doodgeschoten. Ik denk dat ze naar de dierentuin zijn gegaan, want meneer Van Hooff haalde overal kadavers vandaan voor zijn beesten; zelfs van de uiterwaarden.''

Het geschreeuw van een varken

Henk Berensen, die voor de gevechten naar de Van Slichtenhorststraat was uitgeweken, keerde woensdag 20 februari weer even in het centrum terug. ,,Schokkend waren de beelden van de uitgebrande en nog nasmeulende pastorie en Walburgkerk, waarvan alleen de muren nog overeind stonden. De Grote Toren miste zijn spits. Langs de uitgebrande huizen aan de Eusebiusbinnensingel stonden wrakken van Duitse legerwagens.

In de Nieuwstad deden halfdronken soldaten zich tegoed aan vruchteninmaak en wat ze nog meer hadden gevonden. De Broerenstraat stond in brand. In de Oeverstraat laadden we snel wat kleding, dekens en linnengoed op de handkar. Opeens klonk het geschreeuw van een varken. Wat? Een varken? Een varken in de stad? Ja hoor, een paar huizen verder kwamen twee mensen met een schreeuwende big de trap van een bovenhuis af.''
,,Het werd in de Bremstraat steeds drukker met Duitsers, tanks en zowaar een SS'er in een buitgemaakte Engelse jeep'', meldt Albert Ravestein. ,,Het ging ons echt benauwen. We zagen ook slachtoffers op sstraat liggen; jonge Duitsers met vreselijke wonden; wat verderop een Engelse parachutist. Ik sleepte wat souvenirs mee naar huis, waaronder een rode baret. Gelukkig kon ik mijn broekzak vol Engelse geweerpatronen achter een heg leegmaken, toen ik gefouilleerd dreigde te worden door een Duitse patrouille.''

Een zwakke stem die 'Mutti' roept

,,We zagen allemaal jeeps met jonge Duitse soldaten in onze straat'', zegt Leny Brouwer. ,,Voor ons kelderraam stond ook zo'n jongen. Mijn moeder zei 'wat een kind is dat nog' en riep hem bij zich. Toen ik om de hoek keek lag hij met z'n hoofd in moeders schoot te huilen. Hij was zeventien jaar en heel erg bang. Hij vertelde dat hij uit Aken kwam. Zijn vader moest in dienst en was er beide benen kwijtgeraakt; z'n oudere broer was gesneuveld. Zelf was hij ingelijfd toen hij in de bioscoop zat en de Gestapo er alle mannen oppakte. Na vier dagen moest hij naar het front.''
,,Op een dag stond ik voor ons huis aan de Hommelseweg, toen een Duitse vrachtauto langzaam vanuit het centrum naar de Cattepoelseweg reed'', vertelt Robert Dalman. ,,Tot mijn ontzetting bleek hij gevuld met lijken; bloed druppelde nog op de straat. Er zaten enkele Duitse soldaten achterop, met geweren dreigend in onze richting. Ik holde over de straat naar de vrachtauto toe, tot ik van grote schrik verstard bleef staan. Tussen de lijken, die slordig over elkaar lagen, klonk een zwakke stem, die 'Mutti' riep. Er moest dus nog een zwaar gewonde tussen liggen; ik vergeet het mijn leven nooit meer.'' Ook zag hij gevangen Engelsen voorbij komen. ,,De begeleidende Duitsers keken woest, doch triomfantelijk; diverse Engelsen lachten ons toe en maakten een V-teken. Enige tijd later kwam opnieuw zo'n groep langs. Toen het zich voor de derde keer herhaalde merkte mijn vader op dat het een Duitse propagandastunt was: hij herkende soldaten die al eerder gepasseerd waren.''

V-teken

< Ongeveer 100 Britse krijgsgevangenen marcheren, begeleid door soldaten van de Duitse Luftwaffe, door Ellecom (Pegasus Archief).

,,Ik hoorde soldaten langsmarcheren en liep naar het tuinhek'', zegt Diny Kok van de Rosendaalsestraat. ,,Ze hadden andere uniformen aan dan we gewend waren en rode baretten op het hoofd. Ze werden bewaakt door Duitsers. 'Gevangenen', flitste het door me heen; 'dit moeten Engelsen zijn' - ze liepen veel zachter dan de Duitse soldaten. Ze keken allemaal naar mij. Een van hen stak twee vingers omhoog; wat zou dat betekenen? Ik liep naar binnen en deed het na voor mijn moeder. 'Dat is het V-teken', zei ze; 'van Victorie'. Machteloos keek ik verder naar dit trieste defile van honderden soldaten. Ik voelde me erg verdrietig, maar wat kon ik doen? Opeens stak ik mijn vingers omhoog en toen maakte de voorste rij gevangenen ook een V-teken. Ik schrok ervan; ik dacht: nu gaan de Duitsers op ons schieten, maar alles bleef mooi doormarcheren. Het gaf me een heerlijk gevoel dat we elkaar een beetje troost hadden gegeven.''

Een enorme brand